शुरामणि बेलबासे

असार १४ गते नेपाली कम्यनिस्ट आन्दोलनका सिद्धान्तकार एवम जननेता मदन भण्डारीको जन्म जयन्ती हो । मदन भण्डारीको जन्म २००९ अशााढ १४ गते ताप्लेजुङको ढुंगेसाघुमा भएको थियो । आज भन्दा २८ वर्ष पुर्व २०५० जेष्ठ ३ गते नारायणघाट मुगलिङ सडक खण्डको दास ढुंगामा मदन भण्डारी र जिवराज आश्रीत सबार जिपलाई दुर्घटना गराई वहांहरुको हत्या गरिएको थियो । मदन–आश्रीतको हत्या पश्च्यात देशमा ठूलो आन्दोलन भएको थियो ।

आन्दोलनको क्रममा आदा दर्जन नेपाली आमाका अन्य समुतहरुले समेत ज्यान गुमाउनु परेको थियो । हत्याराहरुको पहिचान र कार्वाही भने हाल सम्म पनि हुन सकेको छैन । यस्ता ठूला हत्याकाण्डहरु शंसारका अन्य देशहरुमा पनि भईरहने, हत्याराहरु बिरलै मात्र पत्ता लाग्ने र कार्वाही हुने गरेका छन् । यस्ता ठूला हत्याकाण्डहरुमा राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय शक्तिको हात रहने हुंदा ती शक्तिहरु सजिलै पत्ता लाग्दैनन् । नेपालमा पनि मदन–आश्रीत र राजा बिरेन्द्रको वंशविनाशका हत्याराहरु हाल सम्म पत्ता लाग्न सकेका छैनन् । जनताको अपेक्षा छ ढिलो चांडो ती हत्यारा पत्ता लाग्नेछन् र कार्बाही हुने छ ।

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा मदन भण्डारीको अतुलनीय योगदान छ । मदन भण्डारीको सैद्धान्तिक योगदान जनताको बहुदलीय जनबाद हो । जबज नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्त र कार्यक्रम हो । जबज माक्र्सबादको सिर्जनात्मक प्रयोग र बिकासको कार्यक्रम अर्थात माक्र्सबादको नेपालीकरण (Localization of Marxism) हो । अन्तराष्ट्रियरुपमा कम्युनिस्ट आन्दोलनले एक पछि अर्को असफलता भोगीरहेको समयमा नेपालमा मदन भण्डारीले जबजको प्रतिपादन गरेर नयां गति प्रदान गर्नु भएको थियो । जडता र विसर्जनको सिकार भएको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई ती दुबै अबस्थाबाट बचाई नयां जिवन दिन सफल हुनु भएको थियो ।

मदन भण्डारीले जबजको माध्यमबाट माक्र्सबादका तीनबटै संगठक अंगमा सैद्धान्तिक योगदान गर्नु भएको छ । खास गरि राज्य सत्तामा द्धन्द्धबादी सिद्धान्तको प्रतिष्ठापन र कम्युनिस्ष्ट आन्दोलनको लोकतान्त्रिकरणको मान्यता अघि सारेर माक्र्सबादी दर्शनमा महत्वपूर्ण योगदान गर्नु भएको छ । जबजको प्रतिपादन पुर्व द्धन्द्धबादी दर्शनलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एकता, संघर्ष र संघर्षको रुपमा वा निषेधको निषेधकारुपमा मात्र प्रयोग गरिएको थिायो । एउटा देशमा एउटा मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको कल्पना गरिएको थियो । क्रान्ति गरेर जनबादी सत्ता स्थापना भए पछि अन्य कम्युस्टि पार्टीलाई राज्य सत्तामा ठाउं नदिने अर्थात उनीहरुलाई निषेध गर्ने मान्यता संसारकै कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिएको अभ्यास हो । यो मान्यताबाट अघि बड्दा सोभियत समाजबाद र पुर्वी युरोपका समाजबादी व्यबस्थाहरु ढलेका थिए ।

कार्ल माक्र्स र लेनिनले पूजीबााद, साम्राज्यबादको चरणमा पुगे पछि नष्ट हुन्छ भनेका थिए तर साम्राज्यबाद नष्ट नभएर अरु बलियो हुंदै गएको अबस्था देखियो भने कम्युनिस्ट राज्य सत्ता स्थापना भए पछि राज्य सत्तानै बिस्तारै ओईलाएर जाने अर्थात समाज वर्गवीहिन दिशामा जाने, जनताहरुका वीचमा वर्ग नहुने सबै समान हुदै जाने, मानिसहरु स्वतन्तताको दुनीयामा बिचरण गर्न पाउने भनिएकोमा, अभ्यासमा कम्युनिस्ट सत्ताहरु ईलीटहरुको हातमा जाने, वर्गवीहिनता नभई वर्गीयताको पहाड बडदै जाने, जनताको जनबादी अधिनायकत्वका ठांउमा मुठ्ठि भरका मानिसका हातमा राज्य सत्ता रहीरहने, त्यहां बिचार, संगठन र काममा प्रतिस्पर्धा नहुने अबस्था देखा प¥यो ।

मानवसमाजको अहीतकारी साम्राज्यबादी शक्ति अनिवार्यरुपमा समाप्त हुनु पर्नेमा बलीयो बन्दै जाने स्थिति र सबै मानवको सुख, समृद्धि र समानता चाहने कम्युनिस्ट शक्ति कमजोर बन्दै जानुको मुख्य कारण विचार, संगठन र काममा प्रतिस्पर्धा नहुनु हो भन्ने निष्कर्श मदन भण्डारीको रहेको छ । माक्र्सबादी दर्शनका अनुसार प्रकृति, समाज र राजनीतिमा सर्वत्र द्धन्द्ध हुन्छ । द्धन्द्धका कारण गति र जीवन प्राप्त हन्छ भने कम्युनिस्ट राजनीतिको अभ्यासका शन्दर्भमा विचारको प्रतिस्पर्धा वा द्धन्द्धलाई निषेधकारुपमा लिने मान्यता गलत भएको र यही गलत मान्यताका कारण कम्युनिस्ट पार्टीहरु कमजोर हुने, राज्य सत्ता उल्टो दिशमा जाने स्थिति देखिएको निष्कर्श सहित मदन भण्डारीले द्धन्द्धबादका नियमहरुलाई राज्य सत्ता, पार्टी, अर्थतन्त्र, आन्दोलनमा प्रतिष्ठापन गर्ने मान्यता अगाडि सार्नु भएको हो ।

एउटै पूजीबादी देशमा बहु वुर्जवा पुंजीबादी पार्टीका विचमा प्रतिस्पर्धा हुने र एउटा वुर्जुवा पूंजीबादी पार्टी असफल हुंदा अर्को पार्टी राज्य सत्तामा रहीरहने अर्थात वुर्जुवा पुंजीबादी पार्टीको बिकल्पमा उस्तै प्रकारको विचार बोकेको अर्को वुर्जुवा पुंजीबादी पार्टी हुने जुन स्थिति संसारमा देखिन्छ त्यसै गरि कम्युनिस्ट पार्टीको विचमा पनि बैचारिक प्रतिस्पर्धा हुनु पर्ने, एउटा कम्युनिस्ट पार्टी असफल हुंदा अर्को कम्युनिस्ट पार्टीले राज्यसत्ताको नेतृत्व गर्न सक्ने बहु कम्युनिस्ट पार्टीको मान्यता जबजले अघि सारेको छ ।

कम्युनिस्ट पार्टीहरुले पनि जनताको विचमा आफ्ना नीति, कार्यक्रमहरु लगेर अनुमोदित भई राज्य सत्ता संचालन गर्नु पर्ने, यो प्रकृया नियमित आबाधिक हुनु पर्ने मान्यताका कारण आज नेपालमा दुई कम्युनिस्ट पार्टीका वीचमा एकता हुने र जनमत मार्फत दुईतिहाईको सरकार संचालन गर्ने अबसर प्राप्त भएको हो । यदी एउटा देशमा एउटा मात्र खांटी माक्र्सबादी कम्युनिस्ट पार्टी हुन्छ अन्य कम्युनिस्ट पार्टीहरु गैर माक्र्सबादी हुन्छन भन्ने मान्यता अद्याबधिक भएको भए आजको नेपालमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) र दुईतिहाईको कम्युनिस्ट सरकार बन्न सक्ने थिएन ।

मदन भण्डारीद्धारा प्रतिपादित जनताको बहुदलीय जनबादको अर्को महत्वपूर्ण संघठक अंग जनबादी व्यबस्थाको चरणबद्ध बिकास हो । यो मान्यता पनि मदन भण्डारीले अघि सारेको नयां मान्यता हो । यस अघि अभ्यासमा रहेका कम्युनिस्ट व्यबस्थामा जनबादी व्यबस्थाको चरणबद्ध बिकासका बारेमा निकै ठूलो कन्फ्यूजन थियो । सामान्यतया जनबादी व्यबस्थाका तीन चरणको स्पष्ट मान्यताले राज्य सत्ताको समाजबाद वा साम्यबादमा पुग्ने हतारोले स्वयं कम्युनिस्ट व्यबस्था असफल हुने स्थिति रहने छैन ।

जहां पुर्ववर्ती राज्य सत्ताका जनविरोधी आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक आधारहरुको अन्त्य गरि जनबादी व्यबस्थाका नयां आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक आधारहरुको निर्माण गरिन्छ र एउटा लामो प्रकृयाबाट समाजबादमा संक्रमण गरिन्छ । जुन समाजबाद दिर्घजीवि हुने र राज्यवीहिन, वर्गवीहिन समाज –साम्यबादी समाजमा रुपान्तरण हुनेछ । यसरी मदन भण्डारीले जनबादी व्यबस्थाको चरण्बद्ध बिकासको मान्यताबाट माक्र्सबादी अर्थशास्त्रको सिद्धान्तमा योगदान गर्नु भएको छ ।

मदन भण्डारीले जनताको बहुदलीय जनबाद मार्फत बहुलबादी खुल्लासमाजको मान्यता अघि सारेर प्रकृति, समाज र विचारमा हुने बहुलतालाई आत्मसाथ गरि सोही अनुसार कम्युनिस्ट पार्टी र यसद्धारा संचालित राज्य सत्ताको अभ्यास गर्नु पर्नेमा जोड दिनु भएको छ । कम्युनिस्ट पार्टी द्धारा संचालित राज्यसत्ता बहुलबादी र खुल्ला समाज भएको हुनु पर्नेमा वहांको जोड रहेको छ । बन्द समाजले न्याय, स्वतन्त्रता र समानता भएको समाजबाद र साम्यबादी समाजमा पु¥याउन सक्दैन भन्ने दृष्टान्त अन्तराष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त भएको असफलताको शिक्षानै प्रयाप्त छ । मदन भण्डारीको यो मान्यताले माक्र्सको बैज्ञानिक समाजबादी सिद्धान्तमा योगदान गरेको छ ।

यसरी मदन भण्डारीले माक्र्सबादी दर्शन सिद्धान्तमा योगदान गर्नु भएको छ । जनताको बहुदलीय जनबादको मार्गदर्शनमा अघि बडदा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनले एतिहासिक सफलता हाशिल गरेको थियो । जबजको मार्गदर्शनमा शान्तिपूर्ण जनक्रान्ति सफल भएको थियो । एकताबद्ध कम्युनिस्ट आन्दोलनको निर्माण भएको थियो । शान्तिपूर्ण प्रतिस्पर्धाका माध्यमबाट जनमत द्धारा दुईतिहाई बहुमतको कम्युनिस्ट सरकारको निर्माण भएको थियो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा मदन भण्डारीको योगदानलाई अलग गर्दा यहांको कम्युनिस्ट आन्दोलन अपुर्ण हन्छ ।

विभिन्न चिरामा विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एउटै मूलप्रवाहमा ल्याउन, माक्र्सबादी सिद्धान्तलाई नेपालको बस्तु स्थिति अनुसार सिर्जनात्मक प्रयोग र बिकास गर्न मदन भण्डारीले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु भएको छ । साहेद जबजको प्रतिपादन भएको हुंदैन थियो भने नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन अहिले पनि जंगल र ओडारहरुमा सिमित भएको हुने थियो । देशमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना पनि हुने थिएन । निर्वाचनमा प्रतिस्पर्धा गरी दुईतिहाई बहुमतको कम्युनिस्ट सरकारको कल्पना समेत गर्न सकिने थिएन । यी सबै उपलब्धिका पछाडि जबजको भूमिका छ ।

पछिल्लो समयमा जबजको सही अभ्यास हुन सकेको छैन । जबजको वैचारीक अभ्यासमाा शासन सत्तामा पुगेको नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन दुईतीहाई बहुमतको सरकार ३ वर्ष भन्दा धेरै टिक्न सकेन अहिले सिंगो कम्युनिस्ट आन्दोलन नै छिन्न भिन्न अबस्थामा रहेको छ । लाखौं कम्युनिस्ट कार्यकर्ताहरु चरम निराशामा रहेका छन् । कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार बने पछि आफ्ना सुखका दिन आउने अभिलाषामा जीवन भर कम्युनिस्ट भएका, कम्युनिस्ट पार्टी र नेतालाई मुक्तिदाता संझिने लाखौं लाख जनता आज विलख बन्धनमा रहेका छन् ।

२०७५ मा बनेको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) तीन वर्षमै २०७७ मा विघटनको सिकार बन्यो । दर्जनौं विभिन्न कम्युनिस्ट समुहलाई एकताबद्ध गर्दै २०३५ मा (माले) र २०४७ मा (एमाले) बनेको नेकपा (एमाले) २०७७ फाल्गुण २८ देखि सांगठानिकरुपमा विभाजनको अबस्थामा छ । नेकपा (एमाले) अहिले विभाजन र विघटनको संघारमा पुगेको छ र कानूनीरुपमा अबैध पार्टीकारुपमा रहेको छ । यो पार्टीको विशाल संगठन आज प्राणवीहिन अस्थिरपंजरका रुपमा रहेको छ । करीव ६ लाख पार्टी सदस्य सबैले सदस्यता अद्याबधिक गर्न नपाउंदा बिधानत पार्टी सदस्यता वीहिन भएका छन् । पार्टीका नाममा प्रधानमन्त्री, मुख्य मन्त्री, मन्त्री, प्रमुख, उपप्रमुख बनेका सबै कोही पनि पार्टी सदस्य रहेका छैनन् । पार्टीले अवलम्वन गर्दै आएको लेनिनबादी संगठन सिद्धान्त काम नलाग्ने भएको छ । व्याक्ति कमिटीको अधिनस्थ, तल्ला कमिटी माथिल्लो कमिटीको अधिनस्थ, केन्द्रीय कमिटी महाधिवेशनको अधिनस्थ, महाधिवेशन पार्टी सदस्यहरुको अधिनस्थ, बहुमतको निर्णय अल्पमतको संरक्षण, जुन सुकै काम र निर्णयहरु कमिटीका पुर्ण वैठकहरुबाट मात्र गर्ने जनबादी केन्द्रीय पद्धति सबै तहश नहश पारेर आबधिक महाधिवेशनबाट बनेको नेतृत्वलाई देबत्वकरण गर्दै कमरेडलाई “बा” भन्न थालिएको छ ।

माक्र्स–लेनिन, पुष्पलाल, मनमोहन र मदन भण्डारीका फोटाहरु राख्ने ठाउंमा जिउंदा “बा” का फोटा राखेर पुज्ने संस्कृतिको बिकाश गरिंदै छ । पुर्णबहुमतका साथ सत्ताशीन भएको तीन पर्षमा आज यो पार्टीले सयौं विसंगती झेल्न बाध्य भएको छ । दक्षिण एसियाकै शसक्त संगठन भएको यो पार्टी आफैमा अबैध र निस्प्राण अस्तिरपंजरमा रुपान्तरण भएको छ । पार्टी मात्र होइन सिंगो राजनीतिक प्रणाली र संविधान समेत कोमामा पुगेको आजको दिनमा मदन भण्डारीलाई संझिदा असल कम्युनिस्ट कार्यकर्ताहरुको मन वेचैन भएको छ । नेतृत्वको चरम असक्षमताका कारण निस्प्राण तुल्लाइएको यो पार्टी पुन एकताबद्ध हुंदै अगाडि बड्न सकोस्, मदन भण्डारीको सैद्धान्तिक योगदानलाई आत्मसाथ गर्न सकोस् ७० औं मदन जयन्तीका शन्दर्भमा कम्युनिस्ट नेता–कार्यकर्ता र शुभेच्छुक सबैमा यही शुभकामना सहित जनताको बहुदलीय जनबादी सिद्धान्तका प्रतिपादक एवम जननेता कमरेड मदन भण्डारीप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली ।

(नेकपा एमालेका युवा नेता बेलबासे जबजमा विद्यावारिधि गर्दै हुनुहुुन्छ)

सिस्ने अनलाइन

सिस्ने पश्चिम नेपालको एउटा हिमाल हो । हिमालजस्तै दृढ भएर डिजिटल पत्रकारितालाई अगाडि बढाउन हामीले यो नाम रोज्यौं । हिमालजस्तै दृढ भएर अघि बढ्न संकल्प गर्ने यो हाम्रो सानो प्रयास हो ।